ارتباطات براي آموزش بهداشت

آموزش بهداشت از اجزاء PHC است

ارتباطات (Communication):

• فرايندي دوطرفه براي تبادل و به اشتراك گذاشتن عقايد، احساسات و اطلاعات با استفاده ازمجموعه اي از قواعد
• ارتباط نبايستي به عنوان انتقال يك طرفه اطلاعات از فرد مطلع به فرد غيرمطلع تلقي شود
• بلكه فراتر از آن به عنوان تقسيم اطلاعات بين دو فرد هم سطح در نظر گرفته شود.

تعريف جامع تري از ارتباط عبارتست از :

 فرايند انتقال پيام از فرستنده به گيرنده، مشروطبر آنكه محتواي مورد انتقال از فرستنده بهگيرنده منتقل شود و يا بالعكس

• ارتباطات بايستي به عنوان نوعي مشاركت با در نظر گرفتن و درك پيشينه، نگرش وعلايق هردو طرف تلقي گردد.
• در مجموع، ارتباطات راههايي است كه انسان براي تماس با ديگران به كار مي گيرد

مهم ترين اهداف در برقراري ارتباط عبارتند از :

• براي كنترل كردن، تاثير گذاشتن يا هدايت نمودن ديگران

     مثلاً مورد پذيرش قرار نداشتن يا قابل قبول نبودن سيگار كشيدن يك فرد :

     در اين جا ممكن است شامل يك نگاه غضبناك، يك سرفه يا فقط يك بي اعتنايي و ترك محل باشد.

• براي بيان احساسات، خنديدن، گريه كردن، ناراحت يا خشمگين بودن

ارتباطات فراتر از تبادل صرف اطلاعات است:

راه را براي تغييرات مطلوب در رفتار انسان و ايجاد مشاركت جامعه و افراد آگاه براي رسيدن به اهداف از پيش تعيين شده هموار مي‌كند

          هدف نهايي: تغيير مطلوب در رفتار

درهم تنيده بودن ارتباطات و آموزش سلامت : راهكارهاي ارتباطي، يادگيري و آموزش را بهبود مي‌بخشد

هدف آموزش و ارتباطات:

افزايش آگاهي و شناخت (Cognition) >>>>>>>> تغيير مناسب در سطح عاطفي و نگرش (Affect) >>>>>>>>

 

كسب مهارت و رفتار مناسب در سطح رواني حركتي  (Psychomotor)

قدرت تحت تأثير قرار دادن ديگران:

به مهارتهاي ارتباطي (Communication Skills) بستگي دارد

اين مهارتها مورد نياز آموزش سلامت هم هست.

اجزاء فرايند ارتباط 

براي برقراري ساده ترين نوع ارتباط، حضور سه عنصر  :  فرستنده پيام،   پيام  و گيرنده پيام ضروري است

اما هميشه نمي توان انتظار داشت كه محتواي پيام، به راحتي و به طور كامل از فرستنده به گيرنده منتقل شود

بنابراين به خصوص در چنين مواقعي حضور عنصر چهارمي به عنوان  كانال يا وسيله ارتباطي لازم به نظر مي رسد

و چون معمولا تنها فرستنده پيام از وسيله استفاده مي كند بنابراين باز خورد، به شكل مستقلي عنصر پنجم را تشكيل مي دهد.

اما برخي از متخصصين، گنجانيدن عنصري ديگر را در ميان اجزاءفرايند ارتباط تحت عنوان "پارازيت" يا  عامل مُخِلّ پيشنهاد مي كنند.

سرانجام نظر به اينكه پيام به صورتي كه در ذهن فرستنده پيام مطرح است بدون آنكه به صورت رمز در آيد قابل انتقال نيست، بنابراين

 لازم است كه منبع فرستنده پيام ابتدا محتواي پيام خويش را به  صورت رمز (كلمات سمبل ها. علامت ها و نظاير اينها) در  آورد، سپس آن را به سوي گيرنده پيام ارسال كند.

در سوي ديگر خط برقراري ارتباط، منبع گيرنده نيز بايستي رمز دريافت شده را از طريق حواس و سلسله اعصاب به مغز برده و اصطلاحا آن را خوانده يا از رمز خارج كند،

سپس به درك مفهوم مورد نظر بپردازد

 

كامل ترين طرح فرايند ارتباط بايستي با هشت عنصر، مطرح شود :

1. منبع پيام  
2.  رمزگذاري
3.  پيام      به صورت رمز
4.  وسيله      و يا كانال
5.  پارازيت
6.  رمز      خواني
7.  مقصد      پيام
8.  بازخورد.

 

خلاصه اجزاء فرايند ارتباطات ( Communication Process)

                             •   فرستنده    (Sender)

                             •   گيرنده    (Receiver)

                             •   پيام    (Message)

                             •   راه يا رسانه    (Media)

                             •   بازخورد    (Feedback)

 

فرستنده:  بايد نكات زير را رعايت كند:

1. داشتن اهداف روشن
2. شناخت مخاطب و علائق      و نيازهاي او
3. آگاهي از راههاي برقراري      ارتباط
4. شناخت خصوصيات يك      پيام خوب
5. تواناييهاي فني و      محدوديتهاي خود

 

مخاطب:

• بدون مخاطب، ارتباط      فقط سر و صدا است.
• دو نوع مخاطب

1. كنترل شده :  انگيزه مشترك (گروه همگن)
2. كنترل نشده (آزاد) :  فقط بر اساس حس كنجكاوي و به چالش كشيدن تواناييهاي آموزش دهنده

پيام:

1. در راستاي هدف
2. با معنا
3. بر اساس نياز
4. متناسب با مخاطب
5. اختصاصي و صحيح    (Specific      & Accurate)
6. به هنگام و كافي    (Timely      & Adequate)

    

عامل حياتي ارتباط: انتقال پيام درست در زمان درست به گروه مناسب

راههاي ارتباطي:

1. ارتباط بين فردي (interpersonal communication)

1. رسانه هاي جمعي (mass media):

      (تلويزيون، راديو و ...)

 

1. رسانه هاي سنتي (folk media):

     مثل هيئتها و تجمعات مذهبي، افسانه ها، داستانها و ...)

      مرتبط با ميراث فرهنگي جامعه

      نقش مهم در انتقال پيامهاي بهداشتي

نکته : بهترين راه؟ استفاده از راههاي ارتباطي مختلف بسته به مورد ( يك راه معمولاً كافي نيست)

 

بازخورد   (feedback) :

1. واكنش مخاطب به پيام      فرستنده
2. به فرستنده كمك مي‌كند
3. در ارتباط بين فردي      سريع است
4. در ارتباط جمعي، طول      مي‌كشد (از طريق مصاحبه، نظرسنجي و ...)

 

پارازيت هاي ارتباطي : پارازيت به هر عامل مخلي اطلاق مي شود كه مانع از برقراري كامل ارتباط گردد.

از يك ديدگاه اينگونه عوامل را به دو نوع تقسيم مي كنند:

1 ـ پارازيت هاي فيزيكي

 2 ـ پارازيت هاي استنباطي

پارازيت هاي فيزيكي

ü      همانگونه كه از نامشان پيدا است مانع از انتقال فيزيكي پيام مي شوند . نظير سر و صدا، گرما و سرماي بيش از حد، نور بسيار زياد و يا نور بسيار كم.

 

ü       متخصصان ارتباطات، كاهش تاثير پارازيت هاي فيزيكي را با استفاده از وسايل جلب توجه و تكرار مجدد مطالب و كاربرد مجدد مهارت ها توصيه مي كنند.

پارازيت هاي استنباطي

ü      زماني رخ مي دهند كه سوء تعبير در مورد پيام پيش بيايد ولو اينكه پيام همانگونه كه فرستاده شده دريافت شده باشد

            نظير زماني كه فرستنده پيام از كلماتي كه درك آن ها براي گيرنده پيام مشكل است براي انتقال پيام استفاده كرده باشد

            و يا كلمات بكار گرفته شده براي فرستنده و گيرنده پيام معاني متفاوتي داشته باشند.

ü      پارازيت هاي استنباطي را مي توان با تعريف لغات و اصطلاحات ناآشنا و كاربرد لغات و اصطلاحات آشنا و مطابق با علايق و توانايي هاي گيرندگان پيام، كاهش داد.

ü       پارازيت هاي استنباطي ممكن است به خاطر مشكل و يا پيچيده بودن محتواي پيام نيز رخ دهند

 

تقسیم بندی پارازیتها (موانع ارتباط) از دیدگاهی دیگر:

1. فيزيولوژيك (مشكل      شنوايي)
2. روانشناختي (هيجان،      سطح هوش و ... )
3. محيطي (سروصدا، نور      كم و ...)
4. فرهنگي (بي سوادي،      نگرش، اختلاف زباني و ...)

         

      عليرغم فراهم بودن خدمات بهداشتي، گاه موانع اجتماعي فرهنگي، مشكلات زيادي بر سر راه تحقق تغيير در رفتارهاي بهداشتي ايجاد مي‌كند

انواع ارتباطات

1. كلامي
2. غيركلامي

 

ارتباط كلامي : 

اغلب چنين گفته مي شود كه ما جهاني را كه در آن زندگي  مي كنيم فقط از طريق زبان مي شناسيم.

 كاركردهاي زبان:

1. تماس اجتماعي : ملاقات و تبادل ديدگاه ها با ديگران
2. برانگيختن : كمك به ايجاد و حفظ علاقه در ديگران
3. بيان : امكان ابراز احساسات و عواطف
4. ترغيب : متقاعد كردن فرد ديگر تا معتقد شود
5. كنترل كردن : وادار كردن فرد به رفتار كردن به شيوه اي معيّن
6. ابزاري: دست يافتن يا كسب يك چيز
7. مرتبط با نقش: منظم كردن، طبقه بندي كردن و بازي با لغات.

 

ارتباط غيركلامي :

ارتباط غيركلامي شامل پاسخ هاي فيزيكي از قبيل حالات چهره، دست ها، حركات و تماس چشمي است  كه چه همراه با صحبت مورد استفاده قرارگيرند و چه نگيرند، معني آنچه را كه مي گوييم تحت تاثير قرارمي دهند علائم غيركلامي، احساسات و نگرش هاي ما را نسبت به سايرين آشكار مي سازند.

 

قلمرو هاي اصلي ارتباط غيركلامي عبارتند از : 

ž1) مجاورت

      منظور ميزان فاصله فيزيكي افرادي است كه بايكديگر ارتباط برقرار مي كنند.

      مثلا ميزان موفقيت در انتقال پيام به يك بيمار خوابيده روي تخت توسط فردي كه با او از فاصله نسبتا دور در پايين تخت حرف مي زند و فردي كه نزديك تر مي آيد و روي تخت يا روي يك صندلي كنار بيمار مي نشيند، به يك اندازه نيست.

ž2) جهت يابي

منظور ادراك افراد از موقعيت خود در رابطه با ساير افراد و اشياء است.

 مثلا نحوه آرايش كلاس به صورت صندلي و ميزهاي رديف شده روبروي مربي نشان مي دهد كه آموزش به شيوه سنتي برگزار مي شود،

در حالي كه صندلي هايي كه به صورت دايره چيده شده اند نشان دهنده آموزش به صورت غيررسمي و مشاركت جويانه است.

ž3) سطح

 اشاره به تفاوت در ميزان ارتفاع بين برقرار كنندگان ارتباط دارد.  بطور كلي ارتباط هنگامي راحت تر خواهد بود كه افراد در يك سطح باشند.

برقراري ارتباط بين دو نفر در دو سطح متفاوت  مي تواند در يكي از طرفين يا هر دو طرف، احساس بي ثمر بودن رابطه را پديد آورد . و گاهي اين كار به منظور خاص صورت مي گيرد : عدم دعوت فرد به نشستن هنگام ورود وي به يك اتاق كار، اين پيام را القاء مي كند كه او بايد بزودي آنجا را ترك كند!

ž4) جلوه ظاهري

 پيام هايي همچون وضعيت اجتماعي فرد، شخصيت او، عادات پاكيزگي و . . .  ممكن است بوسيله جلوه فيزيكي منتقل شود.

 جلوه ظاهري كاركنان بهداشتي به علت پيامي كه به مراجعين منتقل مي كند. داراي اهميت است. مثلا لباس پرستار مي تواند لياقت حرفه اي و رسميت او را منتقل كند. 

ž5) حالت چهره

      به وضوح احساساتي همچون غمگيني، شادي، خشم وتعجب و سر درگمي را نشان مي دهد.

ž6) حركات دست و حركات سر

      تكان دادن سر و دست بطور واضحي توافق و عدم توافق را بدون نياز به كلمات منتقل مي كند.

     مشتهاي گره كرده و دستهاي بي قرار و پاهايي كه به زمين كوبيده مي شود، استرس و تنش را آشكار مي سازد.

      در حالي كه دست هاي باز و آرام نشانگر يك زمينه ذهني آرام مي باشد.

     مشكلات عاطفي از قبيل گيجي يا نگراني، اغلب با گذاشتن دست ها روي سر و بازي با مو، دست كشيدن روي صورت يا مالش پيشاني نشان داده مي شود.

ž7) تماس چشمي

به عنوان يك قاعده كلي وقتي گوينده روي آنچه مي گويد تمركز دارد، چشمانش تمايل به چرخيدن دارد.

هنگامي كه انتظار دريافت پاسخي را داشته باشد، مستقيما به شنونده نگاه خواهدكرد.

اگر به شنونده نگاه نكند ممكن است به اين علت باشد كه يا با شنونده يا با آنچه مي گويد راحت نيست.

مثلا ممكن است نگاه كردن مستقيم در چشمان بيمار وقتي اخبار بدي در مورد نتايج آزمايش هاي پزشكي وي ارائه مي دهيم بسيار دشوار باشد.

ž8) حالت بدن

يك علامت غيرارادي است كه اطلاعات مهمي را در باره نگرش ها، نسبت به خودمان و ديگران منتقل مي كند.

 مثلا يك ژست آسوده معمولا مي تواند هم گوياي حالت خويشتن پنداري حاكي از اعتماد بنفس و هم حاكي از اطمينان در فردي باشد كه با او در حال برقراري ارتباط هستيم.

 

انواع ارتباطات:

1- يك طرفه يا آمرانه (Didactic):

      مثل سخنراني

      معايب:     تحميل دانش ، عدم مشاركت مخاطب ، عدم بازخورد ،  عدم تأثير بر رفتار  

  

2- دوطرفه يا سقراطي (Socratic):

ü      مشارکت فرستنده و گیرنده (مخاطب)

ü       مطرح کردن سوال توسط گیرنده و اضافه شدن نظرات و عقاید وی به بحث

ü      فعال و دموكراتيك بودن فرایند یادگیری

ü      تأثير بيشتر بر رفتار

 

3- ارتباط كلامي (Verbal Communication):

ü      سنتي، در مقابل ارتباطات نوشتاري

ü      سرشار از معاني نهفته (لحن كلام، حركت سر و اندامها و ...)

ü      تأثيرگذار بر رفتار ( عدم تأثير راههاي نوشتاري به اندازه ارتباطات كلامي)

 

4- ارتباط غير كلامي (Nonverbal):

ü      سكوت سرشار از نگفته هاست

ü      مي تواند صداي بلندتري از كلام داشته باشد

ü      شامل حركات، حالات، وضعيتهاي مختلف بدن و چهره

 

5- ارتباط رسمي و غير رسمي:

ü      رسمي (منبع موثق) -  غير رسمي (حرفها و شايعات)

ü      اگر راههاي رسمي اطلاع رساني نكننند، شايعات دامن مي‌گيرند

ü      گاهي ارتباطات غير رسمي در آموزش بهداشت مؤثرترند (مثل رابطين بهداشت)

 

6- ارتباط ديداري (visual ): مانند اشكال، نمودارها، جداول و ...

 

7- ارتباط از راه دور(Telecommunication):

     ارتباط راه دور جمعي:   تلويزيون، راديو و اينترنت

     ارتباط راه دور نقطه به نقطه:   تلفن و ...

 

آموزش سلامت

هدف از آموزش سلامت چيست؟

تعاريف آموزش سلامت:

1. 1.  كنفرانس ملي طب پيشگيري آمريكا:

     ”آموزش سلامت فرايندي است كه مردم را آگاه مي‌كند، برمي‌انگيزاند و كمك مي‌كند تا اعمال بهداشتي را به كار گيرند و حفظ كنند و در صورت لزوم، محيط را براي تسهيل در دستيابي به اين هدف تغيير داده آموزشهاي فني و تحقيقات را در همين راستا انجام دهند.“

 

1. 2.  تعريف بيانيه آلماآتا 1978

      ”آموزش سلامت فرايندي است كه مردم را تشويق مي‌كند تا سالم باشند، بدانند چگونه سالم بمانند و براي حفظ سلامتي خود، به طور فردي  يا گروهي تلاش كنند و در صورت نياز كمك بخواهند“

 

1. فرآيند آموزشي که با ترکيبي از رويکردهاي تغيير سبک زندگي مي تواند به افراد، خانواده ها و جوامع در تصميم گيري آگاهانه درباره موضوعات مرتبط با بازيابي، دستيابي و حفظ سلامت کمک نمايد.

 

رويكرد هاي آموزش سلامت

1) رويكرد نظارتي: (regulatory يا جلوگيري مديريت شده Managed prevention )

      دخالت مستقيم يا غيرمستقيم دولت در تغيير رفتار انسانها

      مثال:   استفاده اجباري از كمربند ايمني

       که سريعترين و آسان ترين راه تغيير رفتار در جهت سلامت

      اما: قانون هميشه پيروز نيست (مثال: ممنوعيت استفاده از الكل)  زيرا: با قانون نمي توان عامل بيماري را ريشه كن كرد (نهايتاً مي توان جلوي انتشار بيماري توسط فرد بيمار را گرفت مثل واكسيناسيون) 

      در مواردي كه انتخاب فرد، مهم است نمي توان مردم را مجبور كرد (مثل رژيم غذايي يا ورزش)

 

2) رويكرد خدماتي:

      ارائه همه نيازهاي بهداشتي در محل زندگي مردم (با اين فرض كه مردم خودشان از خدمات  استفاده مي‌كنند)

      مثال موفق: ارائه وسائل تنظيم خانواده در ايران

      مثال عدم موفقيت: .....

      مردم، خدماتي را كه با نيازهاي احساس شده شان منطبق نباشد نمي‌پذيرند حتي اگر رايگان باشد

 

نیاز (Needs): چیزی که برای مردم مناسب است

خواسته (Wants): چیزی که مردم فکر میکنند برایشان بهتر است

تقاضا (Demands): آنچه که خریداری می کنند

چالش اصلی در نظام های سلامت زمانی رخ میدهد که دو مفهوم نیاز و تقاضا با یکدیگر تطابق نداشته باشند.

 

3)رویكرد آموزش سلامت:

ü      آگاه كردن مردم باعث تغيير رفتار مي شود     فردآگاه = تصميم بهتر براي حفظ سلامتي

ü      اگر تغيير رفتار ضروري است كه انجام شود مردم باید بر اساس برنامه ای آموزشی یاد بگیرند چه بکنند ، آگاه شوند، بياموزند و  تشويق شوند تا زندگی سالمی را انتخاب کنند.

ü      منطبق با دموكراسي است: به مردم آگاهي دهيد خودشان انتخاب مي‌كنند

ü      اگر مردم اختيار زندگي خود را داشته باشند (شامل مسائل بهداشتي نيز مي‌شود) سالم‌تر خواهند بود.

ü      نتايج، آهسته به دست مي آيند ولي پايدار هستند

ü      آموزش بايد از كودكي آغاز شود (الگوهاي رفتاري و نگرشي در ابتداي زندگي شكل مي‌گيرند)

 

3) رويكرد خدمات اوليه بهداشتي:

ü      جديدترين رويكرد آموزش سلامت

ü      از مردم شروع مي‌شود: مشاركت دادن و درگير كردن مردم در برنامه‌ريزي و ارائه خدمات بهداشتي به منظور تغيير رفتار

ü      اين موضوع وقتي قابل اجرا است كه مسؤولین سلامت، راهنمايي ضروري براي چگونگي تعيين مشكلات بهداشتي و يافتن راههاي عملي حل آنها به مردم ارائه دهند.

 

آموزش سلامت در مقايسه با تبليغات

آموزش سلامت تبليغ سلامت نيست بلكه فراتر از آن است

آموزش يعني تسهيل يادگيري ولي تبليغ يعني انتشار يك نظريه خاص

 

مقایسه اموزش سلامت با تبلیغات :

تبلیغات :

1. تزريق آگاهي به ذهن مردم
2. با شعارهای آماده از فكر      کردن جلوگيري مي‌شود
3.  تحريك و بيدار سازي اميال اوليه
4. توسعه رفتارهاي واكنشي
5. متوسل به احساس
6. الگوي نگرش و رفتار استاندارد بر اساس قالب      استفاده شده را توسعه مي‌دهد
7.  آگاهي به فرد خورانده مي‌شود و غير فعال كسب مي‌شود
8.  آگاهي محور است و برای تغییر      نگرش و رفتار طراحی نشده است

 

اموزش سلامت :

1. كسب فعال آگاهي و مهارت 
2. مردم در مورد خودشان فكر كنند
3. نظم بخشیدن به اميال اوليه
4.  توسعه رفتار انديشمندانه (قضاوت  قبل از عمل)
5. متوسل به منطق
6. فرديت، شخصيت و بيان      خود را توسعه مي‌دهد
7. آگاهي از طريق فعاليتهای خود اتكا كسب      مي‌شود
8. فرآيند رفتار محور است و به ایجاد نگرش ها و مهارتهای مطلوب      کمک می کند